Ông nhã nhặn đón nhận nhưng không lấy đó làm niềm hãnh diện
Ví dụ như tục ma-nhét (lễ đầy tháng cho con). Tôi mới chỉ nghe kể về những ông Quan lang giỏi giang phải hát đối đáp khi đại diện nhà trai đi xin dâu, nhưng chưa bao giờ tôi biết lời của những bài hát ấy như thế nào. Về sau người Pháp chế ra thứ chữ Tày Latinh, như kiểu chữ Quốc ngữ của người Việt.
Dương Thuấn tên thật là Hoàng Minh Thông, quê ở bản Hon, xã Nà Fẳc, huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn…. Độc giả muốn biết về kiến trúc nhà ở, trang phục của người Tày và những hoạt động tín ngưỡng kỳ lạ của họ xem những thứ đó có liên quan gì (hoặc quyết định gì) đến tính cách dễ nhận thấy nhất của người Tày là mạnh mẽ, lãng mạn và cởi mở.
Với bộ Tuyển thơ Dương Thuấn này, ông đã xác lập hai kỷ lục Guinness Việt Nam , một là tuyển tập thơ trước tiên sáng tác bằng song ngữ Tày - Việt và hai là tuyển tập thơ dày nhất Việt Nam. Hoặc như những tập tục, hoạt động gần với mê tín dị đoan về hình thức nhưng lại có hiệu quả tình cho đời sống, có thể kiểm nghiệm như làm Pửt , làm Mẳn, Bắn cung tiển, Độn, Pấu tha tỏ.
Nhà trai đành dừng lại và muốn vượt qua phải thắng nhà gái trong màn hát đối đáp. Chứng tỏ con quạ và con kiến có vị trí rất linh thiêng trong tiềm thức người Tày! Cũng theo công trình này thì người Tày biết thuật phong thủy từ rất sớm, có cả một danh hiệu riêng cho người làm nghề danh giá này. Trong gần 600 trang, có khoảng 50 trang mang dáng dấp khảo cứu, cộng với khoảng gần 100 trang cho hai chương cuối viết theo kiểu “nhận định”, còn lại là kể theo kiểu người trong cuộc hoặc người có khiếu sưu tầm kể lại.
Người Tày hóa ra cũng có lịch riêng, với hệ 12 con giáp không giống cả với Việt và Hán. Ngoài ra là cả một kho tàng nghệ thuật kể chuyện và diễn xướng dân gian đầy bí hiểm như hát Then , hát Mại xe , Khảm hải … Đây là lĩnh vực mà Dương Thuấn nhuần nhuyễn nhất.
Hòa An bỗng thành một địa danh thật đáng tò mò, khi nó sát ngay với thành thị Cao Bằng.
Ngoại giả, nói đến văn hóa Tày chẳng thể không kể đến hàng trăm loại lễ hội độc đáo và một nguyên văn hóa ẩm thực vô cùng phong phú…Cứ như vậy công trình giống như một mâm cỗ thịnh soạn, được bày biện đơn giản nên tạo cảm giác gần gũi với mọi thực khách.
Đó là cầm rất lớn của Dương Thuấn với chính dân tộc của ông và với nền văn hóa Việt Nam nói chung, sự ham thích trên cả phương diện học thuật lẫn nghệ thuật. Ông cho ra đời bộ thơ hoành tráng hơn 2. Tôi là người biên tập và có mặt trong buổi lễ ra mắt bộ sách và cũng nhận chút thơm lây từ những lời khen.
Trở lại với cuốn sách đang là đối tượng bàn đến, có thể nói ngay đây là một công trình văn hóa cực kỳ công phu. 000 trang, in song ngữ Tày - Việt, là công trình khổng lồ nhất thuộc loại này cho đến nay. Dương Thuấn rõ ràng là có tham vọng diễn đạt chi tiết bức tranh hoành tráng, nhiều màu sắc của văn hóa Tày ở mức toàn cảnh. Vật chặn là một dải lụa hồng giăng ngang đường do nhà gái thực hành để “chặn bước” nhà trai.
(Trong khi người Việt hay người Hán, đối tượng quan tâm nhất là người già. Sau đó không thấy có bất cứ dấu hiệu nào cho thấy ông thi sĩ đang “trả món nợ” tiền của trợ, và cao hơn là món nợ với dân tộc mình.
Đùng một cái, trong bữa cơm tiếp các nhà văn Mỹ sang giao lưu với Việt Nam gần đây, ông chìa ra trước mặt tôi cuốn sách in khá trải qua, dày gần 600 trang, bìa cứng có tên là Văn hóa Tày ở Việt Nam và tiến trình hội nhập thế giới. Hiện tượng Ma gà thực chất là như thế nào? Nó là mê tín hay có cơ sở khoa học? Hiện tượng thì mê tín nhưng vì sao Cách trị ma gà chỉ hiệu quả bằng phép thuật… Đó chỉ là phần rất nhỏ những điều bí mật được Dương Thuấn kể lại một cách hồn nhiên, tựa như đó là chuyện bình thường của người Tày.
Và như vậy là mục đích Dương Thuấn đặt ra đã hoàn tất? Chẳng hạn như tôi, một người ngoại tộc, lấy vợ Tày nhưng khi đọc cuốn sách, tôi vẫn thấy bất thần và ham thích với những bộc lộ phong tục. Năm Mùi của người Kinh thì với người Tày là năm con Kiến.
Nhà gái hát rằng: Xin chào tới khách lạ khác mường Đi đâu mà đến được chốn đây Trai gái trông thảy thay sáng sủa Toàn những người khôi ngô tuấn tú Canh đường đây tôi chiểu phép quan Người tốt xin sang đường vào bản Người xấu thì sẽ chẳng nói thêm Đoàn khách này là người lạ hay quen Tôi xin hỏi bằng lời chân thật. Thì đây, tôi đã được thỏa mãn.
Cách làm này bớt đi tính hàn lâm kinh viện khô khan, có sự quyến rũ thiên nhiên, đặt ra nhiều phỏng đoán, hệ trọng ham thích về những thứ cần phải khám phá tức thì. Tỉ dụ năm con Mèo của người Kinh, là năm con Thỏ của người Hán nhưng với người Tày lại là năm con Quạ.
# Nào đó, vốn đã quá thân thuộc, mà ông đóng vai người kể lại phong tục
Chưa thể đánh giá chuẩn xác tầm vóc nhà thơ của ông, đơn giản vì ông đang còn sung sức, chưa muốn dừng lại.
Nhà trai đáp: Xin chào tới em gái nhà sang Đi bộ mỏi dừ chân mới đến Thấy có gấm quý giăng giữa đường Thấy có lụa loan giăng chắn lối Không cho người ngoài được đi vào Từ xa đến tôi chẳng hay cơn cớ Cũng chẳng hay điều trước điều sau Xin em cất đi cho, mở lối Đón rể mới vào bản lên nhà.
Ông không nghiên cứu, phán đoán, so sánh rồi dùng khái niệm học thuật để gán cho một trình diễn. Trong bữa ăn, nếu nó không ăn hết thì cũng chớ thò đũa gắp, bởi đó là hành vi đáng hổ thẹn.
Nhiều người làm việc này, nhưng làm với ý thức khẳng định vẻ đẹp, sự sâu sắc, đầy thi vị của thứ ngôn ngữ đang dần bị lãng quên, từ đó gây lộn tò mò với văn hóa dân tộc Tày, thì chỉ có thể đếm trên đầu ngón tay và Dương Thuấn nằm ở hàng đầu trong số đó.
Ở góc cạnh này, văn hóa Tày có nét giống văn hóa châu Âu). Vào ngày đó những đứa trẻ lớn hơn sẽ phải “mua” bớt cái rủi ro cho đứa bé vừa đầy tháng, để nó lớn lên khỏe mạnh, may mắn.
Cũng nhờ đọc công trình của Dương Thuấn mà tôi biết người Tày có chữ riêng, gọi là chữ Nôm Tày. Dọa nạt trẻ, dù với bất cứ mục đích gì, cũng đều không được chấp thuận. Biết thế để khi chả may bạn được nhờ chặt thịt gà thì đừng chặt đùi và còng cánh, mà phải để nguyên cả cái dành cho trẻ.
Bạn đọc sẽ được thỏa mãn phần nào. Nhưng ông không kể tràn lan, mà kể có trình tự, có cứ liệu và có sự chỉ dẫn cụ thể, với một ý định rõ ràng là làm toát lên dung mạo vừa rộng lớn, vừa sâu xa bí mật của văn hóa Tày, để rốt cuộc người đọc hình dung thấy cái tầm vóc đáng nể của nền văn hóa ấy. Vì chưng ngay từ khi ra đi từ bản Hon, Dương Thuấn đã tự nhận về mình sứ mệnh từng và bảo lưu những giá trị tinh hoa của văn hóa Tày và làm cho nó được biết đến như một thành tố quan yếu của nền văn hóa Việt Nam.
Chả hạn ở chặng một: Chặn đường. Tôi lật giở và biết đó chính là sản phẩm của chuyến đi Hoa Kỳ, cộng với mấy năm làm việc thật lực và nghiêm trang.
Nhưng đã có thể khẳng định, Dương Thuấn là người nặng lòng nhất với việc giới thiệu tiếng nói Tày cho cả cộng đồng.
Người Tày có những phong tục, luật lệ rất đẹp, đáng để cho những dân tộc khác noi theo. Nhà trai muốn đem được dâu ra khỏi cửa nhà gái phải vượt qua ít ra 15 chặng mà vật cản duy nhất là những lời hát thách, hát đố.
Vào gia đình một người Tày, đối tượng được đặc biệt quan hoài là đứa trẻ. Nghe thế ai không muốn làm chú rể mặc dầu rõ ràng là cũng vã mồ hôi ra vì sợ? Bạn nhớ cho đây mới chỉ là một chặng, trong ít ra 15 chặng mà nhà trai phải vượt qua.
Đến lượt nó sau này sẽ lại gánh bớt rủi ro cho đứa trẻ khác. Còn vô vàn những điều thúc mà độc giả có thể tìm thấy trong từng trang sách. Nhà gái đã tài, nhà trai phải có người tài hơn thì mới mong nhà gái cho vào nhà. Và hóa ra văn học Tày có từ rất sớm, thậm chí vào loại sớm nhất. Vào nhà rồi, từ động tác trải chiếu, mời ngồi, mời trà, nộp gánh, dâng vật thiêng, lễ bái tổ, xin dâu, lễ tiên sư cha, lễ nộp dâu, mừng của hồi môn…đều dùng bằng thứ ngôn ngữ đầy lãng mạn là thơ.
Nhiều người ví Dương Thuấn như là “một Raxun Gamzatốp của Việt Nam ”. Thực ra không phải đợi đến khi có tài trợ của Chương trình Fulbright, Dương Thuấn mới bắt tay vào làm cuốn sách. Khích hơn khi biết rõ không gian văn học của truyện này là huyện Hòa An.
Tôi vẫn nghiêng về dự đoán Dương Thuấn đi Mỹ chơi là chính. Nhà gái nói bằng thơ, nhà trai đáp lại bằng thơ…thử hỏi có dân tộc nào hành lễ tác thành cho trai gái thanh cao như vậy.
