Nhà sàn của đồng bào Dao phần nhiều là nhà hai mái, sàn ghép dát hoặc ván gỗ
Nghệ thuật bài trí cho ngôi nhà, cách trang trí trong nhà sàn lại mang nhiều nét đặc trưng riêng của văn hóa Dao.
Ngôi nhà rộng nhất có thể lên đến 7 gian, hẹp nhất là 3 gian. Bếp đặt ở đầu vào từ cửa chính ngôi nhà dùng để đun nấu, dành cho đàn bà và trẻ nít. Mỗi nhà có thể bày biện, trang trí khác nhau nhưng cấu trúc căn bản về gian, buồng giống nhau.
# Rõ phong tục, tập quán, nề nếp của đồng bào Dao. Thường ngày, địa điểm làm nhà mới do chủ nhà chọn, nhưng người quyết định lại là thầy cúng. Đơn Thương – Hoàng Nhung. Nhà người Dao áo dài thường làm 30 cột, bên ngoài 20 cột, bên trong 10 cột. Cột nhà làm bằng gỗ tròn hoặc vuông nhưng phổ quát là vuông; chân cột thường được chôn xuống đất nhưng cũng có nơi dùng các hòn đá tảng kê để không bị mối, mục.
Buồng ngủ của các thành viên trong gia đình được làm ở phía sau ngôi nhà. Theo quan niệm của người Dao, việc làm nhà mới và lễ nghi lên nhà mới là một công việc trọng đại gắn bó mật thiết với cuộc thế của một con người, công việc này sẽ quyết định đến tương lai của họ sau này.
Ngôi nhà không được làm theo gian chẵn mà chỉ được làm theo gian lẻ, họ quan niệm rằng: Nhà 2,4,6 gian là nhà của ma quỷ. Thời kì lo nguyên liệu có thể kéo dài tới vài năm. Trong ngôi nhà sàn, từ cách bố trí không gian phụng dưỡng cha ông, nơi tiếp khách, bếp nước cho tới buồng ngủ của mỗi thành viên trong gia đình đều trình diễn.
Họ rất quý trọng việc làm cầu thang này. Địa điểm ấn định làm nhà sẽ được chôn vào đấy một nắm gạo (30 hạt), 7 ngày sau đó chủ nhà sẽ đi thẩm tra lại, nếu số hạt gạo đó không bị mốc, không đổi màu, khi đem cho gà con mà ăn hết thì khu đất đó là địa điểm tốt, thuận trời, thuận lòng tổ tiên và sẽ chọn địa điểm làm nhà ở nơi này.
Nguyên liệu cơ bản được bà con dùng để dựng nhà sàn là gỗ, thường là các loại gỗ trai, nghiến, sến, đinh, lát. Cầu thang lên nhà sàn làm bằng gỗ thường có nhiều bậc, mỗi bậc biểu trưng cho sự ấm no của gia đình, đây là chi tiết rốt cuộc của việc làm nhà. Cửa sổ ở gian chính phụ nữ không được phép nằm, làm các công việc như thêu thùa, chăm nom con cái… ở khu vực này. Giữa các gian không có cửa mà chỉ có 1 cột nhà làm ranh giới biểu tượng.
Còn các dâm phụ được dùng để sinh hoạt, trữ đồ đoàn… Mỗi gian nhà sàn có một cửa sổ, các cửa sổ làm ở phía trước, 2 cửa ra vào chính thường được làm ở 2 đầu của ngôi nhà.
Họ quan niệm một người trưởng thành trước tiên phải lập gia đình, phải có nhà ở riêng (yên bề thất gia). Nhà sàn người Dao thường đặt 2 bếp: Mỗi bếp đặt ở gian thứ 2 từ hai đầu vào của ngôi nhà, bếp đặt ở cuối ngôi nhà là bếp của người già và đàn ông, với mục đích giữ ấm trong mùa đông, đun nước, pha trà để tiếp khách. Ở mỗi bộ phận cấu thành nên nhà sàn lại mang một ý nghĩa linh tính sâu sắc gắn kết chém với con người hàng nghìn năm không đổi thay.
Nhưng trước đó, để có nguyên liệu họ phải vào rừng sâu, lên núi cao để kiếm tìm loại gỗ tốt lâu năm. Việc dựng ngôi nhà sàn cần rất nhiều công phu. Khi đón khách quý, chủ nhà phải xuống tận chân cầu thang chào mời khách lên nhà, khi khách lên cầu thang chủ nhà phải đi sau để diễn tả sự trọng đối với khách.
Nhà sàn người Dao áo dài có những nét khác biệt với nhà sàn của các dân tộc khác Người Dao là 1 trong 22 dân tộc thiểu số sinh sống tại tỉnh Hà Giang thuộc các huyện: Su Phì, Xín Mần, Quang Bình, Vị Xuyên, Mèo Vạc…Đây là một trong những tộc người còn giữ được nhiều nét văn hóa nguyên gốc, có nhiều phong tục tập quán đặc sắc như: Lễ cấp sắc, Lễ ăn hỏi, Lễ đón năm mới và đặc biệt nhất phải kể đến là tục làm nhà mới và lễ lên nhà mới của họ.
Riêng buồng cô dâu, chú rể và các con gái thường nằm ở vị trí 2 đầu nhà, đồ đoàn cá nhân chủ nghĩa đều được để trong buồng ngủ của mình, không ai được phép vào buồng ngủ của người khác nếu chưa được sự đồng ý của chủ buồng. Thời gian làm nhà kéo dài từ 8 đến 10 ngày, tùy theo số lượng người đến giúp và theo ngày đã ấn định công việc.
Những ngày này phải không trùng với ngày mất của một người nào đó trong dòng tộc, không xung khắc với các thành viên trong gia đình, không diễn ra ma chay đưa đám.
Đặc biệt, ở bất kỳ hướng cửa sổ nào với người Dao đều được coi là thứ rất khôn thiêng và là điều tối kỵ không ai được ngồi lên cửa sổ. Kế tiếp là việc chọn ngày để làm nhà, họ phải đi xem bói, nhờ thầy cúng chọn ngày lành tháng tốt để dựng nhà. Nhà sàn của người Dao thường chia ra làm ba mặt bằng: Mặt trên cùng là gác để đựng lương thực, đồ dùng gia đình; sàn nhà là nơi sinh hoạt nghỉ ngơi; còn gầm sàn nhà dùng để các phương tiện sinh sản, nhốt gia súc, gia cầm.
Cấu trúc ngôi nhà sàn người Dao thường có 5 gian (3 gian chính và 2 gian trái), có thể thêm một cầu tiêu chạy dọc theo sàn nhà, làm cho ngôi nhà bên cạnh sự vững chãi vẫn có vóc dáng mềm mại, có tính thẩm mỹ cao.
Việc chọn địa điểm được coi là khâu quan yếu nhất. Quan yếu nhất là chọn được ngày lắp cột, dựng nhà, lợp nhà. Có đủ nguyên liệu mới chọn địa điểm để làm nhà. Nhà sàn có diện tích sử dụng rất lớn, chia thành các gian và mỗi gian đều có chức năng riêng. Việc làm nhà mới của người Dao áo dài thường được khởi công sau khi vụ thu hoạch chấm dứt, đây là thời khắc ít công việc nhất của đồng bào.
Ngoài gỗ để làm các chi tiết chính, nhà sàn của người Dao còn dùng các loại tre, bương, hóp để làm đòn tay, đan vách.
